Selîm Biçûk

Em ê di serî de têgîna intellektuell yan Intellekt di ziman de şîrove bikin. Ev peyv ji gotina latînî intellectus hatiye ku tê wateya karîna (şiyana) zanînê, dûrdîtin û jîrbûnê. Ev bi xwe nîşana fîlosofiya mejî ye; karîna mejî, tiştekî bi zanistî wergire û her weha hêza di mirovan de ku berpirsiyariya têgihîştin û ramanê dike. Peyva Intellekt gelek caran wekî hevwateya têgihîştinê û her weha bi wateyên mejî, hişmendî, an jî hiş tê bikaranîn.

Peyva "intellekt" hem ji bo mejî, şiyana aqil, û hem jî, ji bo kesên ku bi ramana rexnegir, huner, zanist an felsefeyê re mijûl dibin, tê bikaranîn. Ji ber vê yekê intellekt kesek e ku bi gelemperî baş xwendibe, pir caran helwesta xwe li ser pirsgirêkên civakî pêş dixe û beşdarî avakirina boçûna giştî dibe.

Taybetmendî: Ew pir caran xwedî perwerdehiyeke baş in, xwedî xwendineke baş in û li ser gelek aliyên jiyanê xwedî raman in.

Rol: Ew pir caran helwestek rexnegir pêşkêş dikin û li şûna ku biryarên bilez bidin, li ser pirsgirêkên civakî lêkolînan dikin, difikirin û wan li ber çavan digirin.

Bandor: Ew pir caran bêyî ku desthilatdariya rasterast bikar bînin bandorê li ser raya giştî û hêzên siyasî dikin.

Gelo çi cudahî di navbera têgîna Intellektuella latînî û rewşenbîrî û ronakbîriya kurdî de hene. Em kurd herduyan bi yek wateyê digirin, lê di rastiyê de, em bi awayekî pir cuda pênase dikin.

Peyva "Intellektuell" behsa kesên ku bi awayekî berfireh bi mijarên ramanî, çandî, siyasî, an zanistî re mijûl dibin û bi rêya hizir, nivîsandin, lêkolîn, an nîqaşên giştî bandorê li civakê dikin.

Bi kurtasî:

Intellektuell ew kes in ku bandora xwe bi giranî bi rêya raman, rexne û zanînê dikin - ne bi rêya hêz, pere, an jî keda xwe.

Taybetmendiyên Intellektuell:

• Ew li ser mijarên civakî, siyasî, an çandî bi awayekî rexnegir difikirin.

• Ew ramanên xwe bi eşkereyî, bi nimûne, di pirtûk, gotar, dersan, an jî hevpeyvînan de diyar dikin.

• Ew hewl didin ku nîqaşê xurt bikin an jî bandorê li pêşketinên civakî bikin.

• Ew pir caran (lê ne her tim!) xwedî paşxaneyek akademîk in.

Nimûneyên Intellektuell yên dîrokî: Hannah Arendt, Jean-Paul Sartre, Albert Einstein, Noam Chomsky.

Bê guman! Li vir gudahiyên ku bi zelalî û sade hatine ravekirin hene:

Cûdahiya di navbera Intellektuell û akademî an jî jîrekiyê de.

1. Intellektuell

• Pênase: Ramana rexnegir, tevîbûna civakî, daxuyaniyên giştî.

• Bingeh: Ew zanînê bikar tînin da ku bandorê li nîqaşên civakî bikin.

• Pîşe: Nayê pênasekirin - dikarin nivîskar, fîlozof, zanyar, rojnamevan û hwd. bin.

• Mînak: Nivîskarek ku li ser neheqiyên civakî analîze dike û şîrove dike.

2. Akademî

• Pênase: Perwerdehiya akademîk a fermî (kolej/zanîngeh).

• Bingeh: Ew bi awayekî profesyonel an jî wekî beşek ji xwendina xwe bi naveroka zanistî re mijûl dibin.

• Pîşe: Profesor, endezyar, bijîşk, parêzer û hwd.

• Girîng: Ne her akademî Intellektuell e - gelek ji wan tenê di warê xwe de dixebitin bêyî ku bi awayekî çalak beşdarî nîqaşên giştî bibin.

3. Jîr ("jîr" wekî taybetmendiyek)

• Ew çi ye: Qabiliyetek nasnameyî - ango, kesek çiqas baş dikare bifikire, analîze bike, fêr bibe û pirsgirêkan çareser bike.

• Bingeh: Taybetmendiyek takekesî, serbixwe ji perwerdehiyê an tevlêbûnê.

• Girîng: Hûn dikarin pir jîr bin bêyî ku akademî an Intellektuell bin - û berevajî vê.

Bi kurtasî:

• Intellektuell: Kesên ku ramanên civakî yên têkildar pêş dixin û nîqaş dikin.

• Akademî: Kesên ku xwediyê bawernameya zanîngehê an pîşeyekî zanistî ne.

• Jîr: Şîyana fikirîn, fêmkirin û çareserkirina pirsgirêkan.

1. Mînak

A. Intellektuell + Akademîk + Aqilmend

• Hannah Arendt, Albert Einstein

Paşxaneyên wan ên akademîk hebûn, pir jîr bûn, û bi awayekî çalak beşdarî pirsgirêkên civakî bûn.

B. Akademîk + Aqilmend, lê ne Intellektuell

• Gelek endezyar, kîmyager û bijîşk di warên pir pispor de dixebitin lê tiştek ji bo nîqaşa giştî nakin.

Ew xwende û zîrek in lê di nîqaşa giştî de ne çalak in.

C. Intellektuell + Aqilmend, lê ne akademî

• George Orwell (nivîskar, bê bawernameya zanîngehê)

Bi tundî rexne li civakê digire û bi bandor e, lê bêyî paşxaneyeke akademî.

• Akademî = perwerdehiya fermî

• Intellektuell = kesên xwedî hişmendiya civakî ku beşdarî nîqaşên giştî dibin

• Jîr = şiyana zanînê ya takekesî

Intellektuella latînî bi giştî kêm yan zêde bi awayê hatiye şîrovekirin tê nasîn. Gelo em kurd çawa rewşenbîriya xwe yan jî ronakbîriya xwe nas dikin?

Piraniya kurdan pirsa rewşenbîriyê bi pirsa xwendin û nivîsandinê re girê didin. Heta digihîje ku kesekî bizanibe navê xwe jî binivîse, yan mamoste, xwedî pîşeyekî akadîmî wek rewşenbîr tê dîtin û ew kes bi xwe jî xwe rewşenbîr dibîne. Ev dikarin di pîşeyê xwe de pir jîr bin, lê di têkiliya bi civakê re û bandora li ser civakê ne tiştek bin. Bijîşkek dikare di bijîşkiya xwe de pir jêhatî be, lê li nava civakê û di warên din yên zanîstiyê de bêbandor û ne tiştek be.

Li aliyê din em li rewşa gelê kurd jî temaşe bikin, rewşa wî ya dîrokî, çandî û perwerdeyiyê. Di bin vê rewşê de jî, kesekî kurd ku xwe rewşenbîr jî dibîne, gelo ew rewşenbîrekî kurd e?

Kurd di dîroka xwe de berî bêtir ji hezar salî di çi rewşê re derbas bûn?

Kurd di dîroka xwe de, eşîr, êl û hoz bûn. Di pir qonaxan de şerê hev û din dikirin. Di wê qonaxê de, gelo zimanekî wan hevgirtî hebû, ji hev fam dikirin? Eger hebû kengî û çi ziman bû? Lê tiştekî ku rihê kurdaweriyê berî derketina pirsa netewî, di nava xwe de bicih dikirin  hebû. Ez lêbôrîna xwe ji hevalê hêja Mahabad Felat dixwazim ku peyva wî bi kar bînim „Kodên Kurdaweriyê“ ku di nav bîr, bawerî û çanda olên kurdî yên berê de bi cih dibûn. Van kod, nîşan û symbolan giyanê kurdaweriyê di nava xwe digirtin. Ev kod piştî derketina pirsa netewî bûn hilgirên kurdaweriyê. Van kodan koka xwe ya çandî ji bîr û baweriyên olî yên kurdî kevin wergirtine. Tiştê hat serê kurdan baweriyeke nû û bi zimanekî nû, bi zor û talanê wergirtin. Di bin bandora vê baweriyê de û hem zimanê wê piraniya wan kodan wenda kirin. Bi navê wê olê jî bûn çeteyên wê û dewlet jê re avakirin. Li aliyê din jî aşîtiya navxweyî têk birin. Niha em temaşe bikin li her cihên xîlafetên islamî hatine avakirin kurdên bi koka xwe kurd û xwe û zimanê xwe wenda kirîn hene. Li Kurdstanê jî yên xwe ji ometê nas dikin û xwe kurd nabînin hene.

Zimanê perwerdeyê jî, rolek mezin dilîze. Piraniya kesên xwe rewşenbîrên kurd dibînin bi zimanê tirkî, erebî, farisî û zimanên din perwerde bûne. Ew ziman çanda xwe jî dane wan. Bi taybetî dewletên dagîrker hem dîrok, hem çand û hem zimanê xwe dane wan û ev hemî ji rastiya kurdaweriyê dûr in. Piraniya wan rewşenbîran xwe Tirk, Ereb yan Faris, di têgihîştina xwe de dibînin. Xwe di wan pergalan de dibînin. Bêtir ji kurdên Kurdistanî, kurdên Sûrî, Kurdên Tirkî û kurdên Îraqî hene. Ji bîr kirine ku ew dewlet dagîrker in û ew milet jî li wê herêmê nebûn, yan jî nû hatine.

Piraniya rewşenbîrên kurd di nava hizrên dînî, marxî û nîvnetewiya kurdî de dizîvirin.

Yên ku li ber xwe dayîn û çanda xwe ya resen parastî jî, pir kêm in.

Em pirsa xwe ya dawî bikin: Di van şert û mercan de, dê çend rewşenbîrên kurd hebin? Yan em têgînên zimanî nû li şûna rewşenbîrî û ronakbîriyê bibînin?