Ravek,ravek,ziman,kurdî,perwerde

Ravek

A+ A-

RAVEK

Peyvek, dema ku ji aliyê hinek peyvên din ve tê ravekirin, ravek derdikeve holê. Peyvên ku ravekirinê çê dikin êdî dibin qalib û nayên parçekirin. Di ravekê de du hêman hene, yek raveber e(rave dibe), yek jî raveker e(rave dike). Raveker ji aliyê wesf, rewş û mêjerê ve raveberê temam dike. Raveber bêtir li pêş e, raveker li dawiyê ye.

Mînak:

Raveber            Raveker

Deriyê                malê

Pirtûka               dibistanê

Keçika                mezin

Gula                    sor

Weke ku ji mînakan jî diyar e, raveker raveberê ji hinek aliyan ve temam dike. Ku di ravekan de wesfên rengdêran hebin ew ravek ravekên rengdêran in; ku peyv ji hinek aliyan ve bên temamkirin û diyarkirin, ravekên navdêran derdikevin holê.

Divê em diyar bikin ku di hinek ravekên rengdêran ên mêjerî, nîşanî  û yên diyarkirî de cihê raveber û ravekerê diguhere, hêmanên rengdêrîn tên pêşî.

Mînak:

Çar zarok                         Ji sedî şêst kar

Vî lawikî nan xwar.         Vê pirtûkê bistînin.

1.                Ravekên Navdêran

Navdêrek dema ku ji aliyê navdêreke din ve bê diyarkirin, raveka navdêran çê dibe. Di raveka navdêran de du hêman hene: raveber, raveker.

Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê dîyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi ravekerê ve bê girêdan  pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera raveberê diyar dikin.

nêr           -a→ mê           -ên→ pirjimar

Mînak:

Raveber   Raveker

Bêhna       nanî

Serê          keçikê

Darên       çiyayan

Nîşe: Dema ku du dengdêr bên bal hev tîpa alîkar ‘y’ tê bikaranîn.

Piştî Pêvekên Nediyariyê Pêvekên Hevbendiyê

Pêvekên hevbendiyê, dema ku piştî pêvekên nediyariyê tên, diguherin.

Pêvekên nediyariyê ev in:                       -ek(Nediyar-Yekjimar→Ji peyva ‘yek’ê tê.)

                                                                         -in(Nediyar-Pirjimar→Ji peyva ‘hin’ê tê.)

Minak:                

Hevalek  hat.

Hevalin  hatin.

Piştî Pêvekên Nediyariyê Rewşa Pêvekên Hevbendiyê                                  

e ( Mê)                             -î (Nêr)                                  -e (Pirjimar)

Dareke me                       Çiyayekî bilind                       Darine me

Hevaleke baş                   Hevalekî baş                           Hevaline baş

Rojeke xweş                    Deriyekî vekirî                       Zarrokine nerhet

 Raveker: Hêmana ku raveberê diyar dike raveker e. Dema ku vî karî dike ew jî pêvekên diyariyê “-î, -ê, -an”ê  digire. Ev pêvek zayend û mêjera ravekerê diyar dikin.

-î→ nêr                       -ê→ mê           -an→ pirjimar

Mînak:

Raveber   Raveker

Destê        yekî

Sêva         jinikê

Ezmûnên  dibistanan


Li Gorî Teşeyî Ravekên Navdêran

A.     Ravekên Resen: Ji du hêmanan pêk tên, yek ji wan raveber û yek jî raveker e. Raveberpêvekên hevbendiyê digire; raveker jî pêvekên diyariyê digire.

            Pêvekên Raveberê                                        Pêvekên Ravekerê

                        -a                                                                     

                                                                                              

                        -ên                                                                  -an

     Mînak:           

            Dara tuyê

            Serê yekî

            Darên gûzan   

            Eger raveker ji peyveke nêr pêk hatibe û tê de tîpên ‘a,e’yê hebin, ew tîp dikarin bitewin û bibin ‘ê’.

            Mînak:

            Kevirêdîwêr

            Deriyê xênî

B.      Ravekên Hevalbend: Di van ravekan de raveber an jî  raveker ji du hêmanan pêk tên. Di ravekên bi vî hawî de hewce nake ku pêvek du caran bên bikaranîn, peyva dawiyê bê diyarkirin bes e.

            Mînak:

Derî û kevirê xênî

Dest û piyê me

Kevirê dîwar û çiyayî

Gula kulîlk û darê

Hişyarî: Dema ku tîpa dawî ya peyvan bi ‘î’yê  û “ê”yê bi dawî bibe, hewce nake ku careke din ew peyv pêveka diyariyê bigirin.

Mînak:

Milê derî

Bingeha xanî

Mala Zînê

 

            Hişyarî: Carinan peyvên nêr û mê bi hev re din nava ravekekê de cih digirin, di vê rewşê de peyva dawî tenê tê diyarkirin.

            Mînak:

            Çîmento û kevirê dîwarî

            Destê Hesen û Zeynebê

C.     Ravekên Girêdayî: Du an pirtir  ravekên navdêran dikevin nava hev û bi hev ve tên girêdan. Divê di çêkirina ravekên girêdayî de du ravek hebin.

            Mînak:

            Pelên darê+ Dara Gûzê= Pelên dara gûzê

            Hêviyên jiyanê+Jiyana wî= Hêviyên jiyana wî

            Enstituya Kurdî+ Enstituya Amedê= Enstituya Kurdî ya Amedê      

            Nîşe: Ku peyvên rengdêrî bikevin nava ravekê û peywendiyê bi wesfekî din re çê bikin, ew cure ravek nabin yên girêdayî. Ji ber ku li holê tenê ravekek heye, peyva rengdêrî tenê pêwendiyê çê dike. Di van ravekan de pêveka hevbendiyê ya duyemîn dikeve rola pêwendiyê û cuda tê nivîsîn.

            Mînak:

            Şaredariya Amedê ya mezin.

            Kurê Leylayê yê biçûk.

            Pirtûka wî ya li dibistanê        

2.      Ravekên Rengdêran

Navek dema ku ji aliyê rengdêrekê ve bê diyarkirin, raveka rengdêran çê dibe. Di raveka rengdêran de jî du hêman hene: raveber, raveker.

Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê diyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi ravekerê ve bê girêdan  pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera raveberê diyar dikin. Berevajiya ravekên navdêran, ravekerên rengdêran pêvekên diyariyê ‘-î, -ê, an’ê nagirin.

Mînak:

Raveber              Raveker

Dilê                      jar

Sêva                     sor

Guliyên                zirav

Ava                      sipîsar

Raveker: Hêmana ku raveberê ji aliyê wesf û mêjerê ve diyar dike raveker e. Rengdêr dema ku hêmanekê diyar dikin pêvekên diyariyê ‘-î, -ê, an’ê nagirin. Tenê di awayê nîşanî de wan pêvekan digirin.

Raveber              Raveker

Mala                     xweş

Gundê                  vala

Keçika                 rind

 

Nîşe: Dema ku rengdêrên hejmarîn û nîşanî derdikevin holê raveber û raveker cih diguherin.

Mînak:

Raveker              Raveber

Çar                       zarok

Ji sedî çar             erd

Ev                        kuri

Ew                       keçik

       Di ravekên rengdêrên nîşanî de ku diyarkirin hebe raveber û raveker bi hev re pêvekên diyariyê digirin.

       Mînak:

       Raveber               Raveker

       Vî                         lawikî

       Wê                       keçikê

       Wan                     hevalan

 

 

Ji Aliyê Teşeyî ve Ravekên Rengdêran

A.     Ravekên Resen: Ji raveber û ravekerekê pêk tên. Raveker ji aliyê wesf û mêjerê ve raveberê diyar dike.

Mînak:

Raveber               Raveker                                 Raveker                     Raveber

Dara                      mezin                                      Ev                               lawik

Gula                      zer                                          Çar                              nan

Deriyê                   şîn                                           Pênc                            pirtûk

B.    Ravekên Hevalbend: Li holê raveberek û çend raveker hene. Ew raveker, bi raveberekê ve girêdayî ne. Di van ravekan de ji bo girêdanê pêvekên pêwendiyê, daçek û gihanek pir tên bikaranîn.

Mînak:

Raveber               Raveker                                 Raveker                     Raveber

Sêva                      bi bêhn û xweş                       Ji sedî pênc                 erd

Deriyê                   hesin ê mezin                         Hebik û nîv                 nan     

Hevalê                  qenc ê dirêj                             Du mîtro û nîv            qablo

 Nîşe: Rengdêr weke ku me li jor jî destnîşan kiribû carinan di nava ravekên navdêrîn de jî cih digirin.

Mînak:

Şaredariya Amedê ya mezin

Keçika Leylayê ya biçûk

 

C.     Ravekên Lêkernavî: Li holê raveber û ravekera ku ji gellek hêmanên pêk hatiye heye. Di ravekerê de lêkerek di peywira rengdêre de tê bikaranîn û dibe lêkernava rengdêrîn. Gihanek û daçek jî di van ravekan de pir tên bikaranîn. Ev qalib nayên parçekirin, weke hêmanekê ne.

Mînak:

Pirtûka ku te ji min stendibû li ku ye?

Mala ku li ber çavên me şewitîbû hat çêkirin.

Nanê ku ji destê lêwik kete erdê êdî nayê xwarin.

Xaniyê çêkirî, nabin ji me re.

  

ÇEWTIYÊN KU TÊN KIRIN

Dema ku em bala xwe didin nivîsên heyî em dibînin ku di vê mijarê de gellek çewtî tên kirin. Carinan pêvek kêm tên nivîsîn, carinan şaş tên nivîsîn. Gellek caran di awayê rastnivîsê de pirsgirêk derdikevin holê.

1.      Pêvekên diyariyê yên ravekerê kêm bin tevlihevî derdikeve holê, gellek caran ev çewtî tê kirin, carinan jî ravekên rengdêrîn û yên navdêrîn tên tevlihevkirin:.

Mînak:

Azadiya mêr         Azadiya jin                 Hunermendê berxwedan

Jiyana şêr              Bandora muzîk           Pirsgirêka Kurd

Odeya meqam       Têkoşîna jin                Nexweşiya çav

 

Dema ku em pêvekan li van ravekeran zêde nekin, tevlihevî çê dibe. Di herdu mînakên ewil de ‘azadî’ dibe jin an jî dibe mêr û raveka navdêran weke raveka rengdêran xuya dike. Di rewşên wisa de em bêtir pêveka pirjimariyê ‘an’ê bi kar tînin. Ku kesek bê qestkirin em dikarin pêvekên ‘î’ û ‘ê’yê lê zêde bikin. Lê ev awa di Kurmaciyê de hindik tê bikaranîn.

Awayên rast divê weha bin:

Azadiya mêran/mêrî                        Azadiya jinan/jinê                              Hunermendê berxwedanan/berxwedanê

Jiyana şêran/şêrî                               Bandora muzîkan/muzîkê                 Pirsgirêka Kurdan/Kurdî

Odeya meqaman/meqamê                Têkoşîna jinan/jinê                            Nexweşiya çavan/çavî

2.      Divê pêveka mê ya ravekerê bê bikaranîn, gellek caran em dibînin ku ev pêvek nayê bikaranîn. Bêtir di helbest û stranan de ev çewtî pir tê kirin.

Mînak:

Azadiya Kurdistan

Kesên li Swêd

Festîvala Zîlan

Rûpela cîhan

Pêveka mê ya diyariyê divê di ravekan de bê bikaranîn. Guhdarekî/e Kurd pir bi rehetî dê fêm bike ku ev hevok ne li gorî bilêvkirina Kurdî ne. Divê ew hevok weha bin:

Mînak:

Azadiya Kurdistanê

Kesên li Swêdê

Festîvala Zîlanê

Rûpela cîhanê

3.       Pêveka ravekerê ya nêr gellek caran nayê bikaranîn. Lê divê ji bo zimanekî bipergal û xurt divê êdî em wê jî bi kar bînin.

Mînak:

Hevalê Hesenî

Qalikê nanî

Goştê gayî

Devê gurî

4.     Pêveka diyariyê ya pirjimar ‘an’ jî gellek caran kêm tê nivîsîn.

Mînak:

Min pirsa dewara kir.

Wan hevala got.

Dengê zaroka xweş tê.

Divê em di nivîsê de wê biparêzin û binivîsin:

Min pirsa dewaran kir.

Wan hevalan got.

Dengê zarokan xweş tê.


Bahoz Baran

[email protected]

 

 

 

 


Gotinên miftehî :